Wat zijn de kansen en risico’s van datagedreven technologie in de zorg? Onderzoeker Dirk Lukkien wil dat elke zorgmedewerker daarover nadenkt. Om dat te faciliteren ontwikkelde Vilans de Toekomst Expositie.
“Veel mensen voelen zich overvallen door nieuwe technologie zoals ChatGPT”, zegt Dirk Lukkien. “Ook in de zorg zal artificial intelligence een steeds grotere rol krijgen. Daarom zeg ik tegen zorgmedewerkers dat zij er baat bij hebben zich er ook maar een beetje in te verdiepen. Juist zij moeten meedenken over wat we wel en niet willen in de zorg. Onze Toekomst Expositie biedt concrete tools om daarover met elkaar in gesprek te gaan.”
Lukkien is senior onderzoeker bij Vilans en promovendus aan de Universiteit van Utrecht. Dagelijks houdt hij zich bezig met de vraag hoe digitale en datagedreven technologie op een verantwoorde manier binnen de langdurige zorg in te zetten zijn. “Ik vind het belangrijk dat iedereen die ermee te maken krijgt, daarover op een gebalanceerde manier nadenkt.”
Toekomstscenario’s
De Toekomst Expositie is een interactieve workshop die de discussie over de toenemende inzet van data en AI faciliteert. Relevant voor zorgverleners, maar bijvoorbeeld ook voor innovatie- en beleidsmedewerkers. Lukkien: “We bieden inspiratie over wat nu al mogelijk is en hoe de toekomst eruit kan zien. Dat doen we aan de hand van herkenbare voorbeelden zoals een leefstijlcoach, een slimme auto, een digitale assistent voor de zorgverlener en een digitaal maatje voor de cliënt.”
Per onderwerp worden drie toekomstscenario’s geschetst, waarbij de technologie steeds geavanceerder wordt. Variërend van technologie die vooral meedenkt met de gebruiker tot technologie die op basis van data zelfstandig beslissingen neemt en taken uitvoert.
Assistent Ellie
Lukkien geeft een voorbeeld. Ellie is een fictieve persoonlijke assistent voor zorgverleners. Luca van Breda, ontwerper binnen Vilans, gaf de toepassing zo vorm dat die voor workshopdeelnemers realistisch overkomt.
Lukkien: “Op niveau 1 neemt Ellie alleen wat administratieve taken over. Ze vraagt voor iedere toevoeging aan het dossier goedkeuring aan de zorgverlener. Op niveau 2 doet ze suggesties voor aanpassingen in het zorgplan, gebaseerd op data. Dat gaat al een stapje verder, maar de zorgverlener moet de aanpassingen nog steeds goedkeuren. Op het derde niveau zet Ellie zelfstandig vervolgstappen in gang, doet ze navraag bij collega’s en informeert ze naasten. De zorgverlener kan dan eventueel bijsturen.”
Balans in discussie
Iedereen die in de zorg werkt, gaat volgens Lukkien met steeds geavanceerdere digitale toepassingen te maken krijgen. “Dat roept natuurlijk vragen op. Bijvoorbeeld: in hoeverre kun je op AI vertrouwen, neemt AI al ons werk over en wat doet het met de privacy van cliënten?”
Bij gesprekken over technologische innovatie ziet hij de aandacht vaak doorslaan naar negatieve of juist positieve aspecten. “Ik denk dat het belangrijk is dat er balans is in de discussie. Daarom maken we in de workshop zichtbaar hoe de invloed van technologie eruit kan zien. Het valt me op dat de meeste deelnemers dan uitstekend in staat zijn om aan te geven waar het voor hen te ver gaat. Ze kunnen de voor- en nadelen van de scenario’s heel goed benoemen.”
Vraagstukken concreet maken
Vaak schuiven ontwikkelaars en gebruikers van digitale toepassingen vraagstukken over de ethische en sociale impact van zich af. Ze menen, zo hoort Lukkien regelmatig, dat anderen er meer verstand van hebben of dat ze er later nog over kunnen nadenken.
“Veel mensen denken bovendien dat ze toch geen invloed hebben op technologische ontwikkelingen. Ik zie dat anders. Je hoeft nieuwe ontwikkelingen als zorgmedewerker niet over je heen te laten komen, maar je kunt meedenken. De groep zorgmedewerkers is groot en juist zij moeten aangeven hoe we technologie op een verantwoorde manier kunnen inzetten. Zonder dat het ten koste gaat van bijvoorbeeld hun autonomie, hun werkplezier of de privacy van de cliënt. Maar je moet hen wel faciliteren door de vraagstukken concreet te maken.”
Gebrek aan kennis
Met behulp van goede inspiratie en door hierover in gesprek te gaan, kunnen zorgmedewerkers een genuanceerde mening vormen. Volgens Lukkien kennen ze soms te veel en soms te weinig kwaliteiten toe aan wat technologie kan. Dat heeft meestal te maken met een gebrek aan kennis. “Daarom is het belangrijk je er een beetje in te verdiepen en je digitale vaardigheden op peil te houden. Dat geeft meer grip. Hier ligt natuurlijk ook een rol voor zorgorganisaties en opleidingen.”
“Het moment om samen kritisch te kijken naar de inzet van technologie is nú”, vervolgt hij. “Door mee te denken, ontwikkel je een beeld over hoe je je als mens wil verhouden tot technologie. En over gedrag en vaardigheden die nodig zijn voor verantwoorde inzet daarvan. Zo verklein je ook het risico op nadelen voor cliënten, voor jou en voor de aantrekkelijkheid van je vak.”
Ethisch verantwoord
In de ogen van Lukkien zullen er altijd zorgtaken blijven die niet door technologie te vervangen zijn. Technologie kan bijvoorbeeld niet echt zorgzaam zijn. Maar dat digitale zorg en AI in de nabije toekomst veel taken gaan ondersteunen of zelfs overnemen, staat als een paal boven water.
“Gezien de toenemende zorgvraag lijkt het me ethisch gezien ook niet te verantwoorden om niet op de inzet van data en AI in te zetten. Maar we moeten samen bepalen welke waarden we in de zorg belangrijk vinden. Welke kansen van datagedreven zorg we willen verzilveren en welke risico’s we moeten minimaliseren.”
De Toekomst Expositie was te zien op Zorg & ICT 2023. Vilans kan de workshop, met enkele randvoorwaarden, ook in zorgorganisaties geven.
