Dankzij covid is er plots veel aandacht voor rioolwateronderzoek, maar voor het RIVM is het opsporen het coronavirus slechts één van de mogelijkheden. Samen met partners zorgt het RIVM voor inzichten die vertaald kunnen worden naar de zorgpraktijk. En daar liggen nog veel kansen.
“In het rioolwater kunnen we eigenlijk de binnenkant van de mens uitlezen”, zegt Ana Maria de Roda Husman, hoofd Milieu bij het Centrum Zoönosen en Omgevingsmicrobiologie van het RIVM. Via urine en ontlasting in het rioolwater onderzoekt het RIVM anoniem en non-invasief de landelijke gezondheid.
Uit rioolwater blijkt bijvoorbeeld óf maagdarmvirussen circuleren, welke varianten voorkomen en hoe ze zich verspreiden. Of hoe het staat met de polio-vaccinatiegraad. Of hoeveel covid-virusdeeltjes er in het rioolwater zitten. Het is een heel mooi humaan surveillancesysteem, meent De Roda Husman.
Vroege indicator corona
Corona is natuurlijk een sprekend voorbeeld. Het rioolwater is een vroege indicator voor het aantal ziekenhuisopnames. Het is zo’n goede indicator dat sommige ziekenhuizen zelfs nauwlettend de rioolwatercijfers in de gaten houden. Het rioolwater is voor hen een objectieve, voorspellende informatiebron. Nu de vaccinatiegraad de relatie tussen de cijfers en de ziekenhuisopnames verandert, past het RIVM het model aan. Kijkend naar onder andere de vaccinatiegraad en leeftijdsopbouw, kunnen ze ook nu weer de correlatie tussen rioolwatercijfers en ziekenhuisopnames aantonen.
Antibioticaresistentie
Een ander praktisch voorbeeld met directe impact op de zorg: antibioticaresistentie. Artsen schrijven antibiotica voor om infecties te behandelen, maar bacteriën kunnen ongevoelig worden voor antibiotica. Dan gaat de infectie niet over en dat kan gevaarlijk zijn voor de patiënt. In 2016 deed het RIVM groot onderzoek naar antibioticaresistentie in opdracht van het ministerie van VWS. En nog steeds is er surveillance.
Terwijl het in de ziekenhuizen leek alsof sommige resistente micro-organismen nog niet zoveel voorkwamen, werden ze juist wel op grotere schaal gesignaleerd in het rioolwater. Het rioolwater is zo een vroege indicator voor antibioticaresistentie waardoor zorgverleners maatregelen kunnen nemen.
Sterk verbeterde infrastructuur
Voor covid is de Nationale Rioolwater Surveillance ingericht. Die bestaat uit alle rioolwaterzuiveringsinstallaties in Nederland. Dat zijn er ruim 300. Het is niet nieuw om de monsters van de rioolwaterzuiveringsinstallaties te onderzoeken, maar de professionalisering van de infrastructuur heeft dankzij covid wel een enorme impuls gekregen.
Dat is ook veelbelovend voor de toekomst, want lang niet alles wat er in het rioolwater te vinden is, wordt ook daadwerkelijk onderzocht. Het is simpelweg te kostbaar en onderzoek vindt in principe alleen plaats in opdracht van een autoriteit, zoals de overheid of een kennisinstituut. Het RIVM is daarom op zoek naar verbreding.
Drugs
De Roda Husman: “We verkennen of er kennisinstituten zijn die interesse hebben in bepaalde kennisdeterminanten, zoals drugs. Maar we verkennen ook de beleidsinteresse van verschillende departementen in Den Haag. Voor hen is het belangrijk dat er een handelingsperspectief is.”
Meestal gaat het om preventiemaatregelen, denk aan voorlichtingscampagnes of het opschalen van vaccinatielocaties. In het geval van covid is er bijvoorbeeld een stappenplan ontwikkeld voor GGD-professionals zodat zij weten wat ze kunnen doen als er bepaalde waarden worden gemeten in hun regio. Aan de andere kant kan rioolwateronderzoek ook helpen bepalen of maatregelen werken. Als er dus flink campagne is gevoerd op minder roken, zijn er dan minder tabakssporen in het riool vindbaar?
Maar, rioolwateronderzoek staat niet op zichzelf. Het is een onderdeel van een heel ecosysteem van onderzoeksmogelijkheden. De kracht ligt in de combinatie. Door, in het geval van roken, rioolwaterinformatie te combineren met onder andere verkoopcijfers en enquêtes ontstaat een completer, objectiever beeld.
Obesitas monitoren
In Nederland wordt er dus al heel wat gemeten, maar ook heel veel niet. Zo zijn er bijvoorbeeld manieren om eierstokkanker of andere vormen van kanker op te speuren, of obesitas te monitoren. Dat vergt nogal wat organisatie. Hoewel het voor covid wenselijk was om alle metingen via het RIVM te laten verlopen, is dat geen houdbaar model.
“Wij zijn er vooral voor de duiding, als adviseur tussen onderzoek en beleid,” zegt De Roda Husman. “Wij geven aan wat er gemeten kan worden, het beleid beslist welke parameters relevant zijn en dan kijken we wie dat het best kan meten. Voor die data-infrastructuur maken we afspraken met kennisinstellingen, universiteiten en laboratoria. En dan willen wij graag de data zien en meedenken over de duiding om te komen tot een beleidsadvies.”
Leren uit het riool
De door het RIVM gewenste verbreding moet ervoor zorgen dat we nog meer kunnen leren uit het riool, zodat het rioolwater een brede graadmeter voor de gezondheid wordt. Net zoals covid thuiswerken openbrak, is er nu ook momentum voor rioolwateronderzoek. Nu doordrukken dus.
