Het zorgstelsel wordt steeds verder uit balans getrokken door vergrijzing, personeelstekorten en stijgende kosten. Toch wil de politiek noch de zorg de consequenties van deze ‘ongemakkelijke waarheid’ onder ogen zien. Dat constateert partner Philip Idenburg van BeBright. Als aanjager van het programma Ouder Worden 2040 werkt het strategie- en innovatiebureau samen met een groot aantal stakeholders aan een integrale transformatieagenda die breekt met taboes, deeloplossingen en wensdenken.
An inconvenient truth, oftewel een ongemakkelijke waarheid, zo luidde de titel van de film waarmee de voormalige Amerikaanse vicepresident Al Gore de wereld in 2006 waarschuwde voor de gevolgen van klimaatverandering. Wie het gemarchandeer rond de klimaattop in Glasgow ziet, moet constateren dat Gore’s waarschuwing vooralsnog geen aanleiding is voor eendrachtig, daadkrachtig optreden.
Zorgkosten verdubbelen
Iets soortgelijks doet zich voor in de zorg, stelt Idenburg, die met herhaaldelijk gebruik van de Engelse term inconvenient truth lijkt willen hameren op de urgentie. “We sluiten collectief onze ogen voor wat er op ons afkomt. Als je twintig jaar geleden had voorspeld dat de zorgkosten zouden verdubbelen van vijftig naar honderd miljard euro, was je voor gek verklaard.”
Dat plafond is nu bereikt. En daar blijft het niet bij, want de zorgvraag stijgt en personeel wordt almaar schaarser. Dat kan niet zonder gevolgen blijven, aldus Idenburg. En als niemand die consequenties wil adresseren, dan doet hij dat.
Niet genoeg mensen
“We kunnen de zorg niet op dezelfde manier blijven leveren. Zelfs als we genoeg geld hadden, dan zouden we niet genoeg mensen hebben. Politiek en zorg durven deze inconvenient truth niet bespreekbaar te maken. Het is géén vraagstuk van 2040. De verzorging en verpleging zit nu al met een gigantisch probleem om medewerkers te krijgen.”
Ouder Worden 2040
Tot voor kort was de geijkte oplossing meer geld vrij maken, maar volgens Idenburg werkt trekken van de portemonnee niet meer. “We zoeken steeds oplossingen binnen een bestaand failliet systeem. In feite zoeken we naar onze autosleutels onder het licht van een lantaarnpaal, terwijl we de sleutels honderd meter verderop hebben verloren. Met ‘Ouder Worden 2040’ trekken we de uitdaging van de toekomst naar voren, zodat we geen antwoorden uit het verleden blijven geven.”
Hoewel Idenburg liever wegblijft van systeemdiscussies, ziet hij geen andere oplossing dan een volledig nieuwe invulling van begrippen als zorg, gezondheid en welzijn. “We moeten het niet hebben over de toekomst van de ouderenzorg, maar over de fundamentele verandering van een ouder wordende samenleving. Als je die vraag stelt, kom je op veel bredere oplossingen.”
Verandering ecosysteem
“Het gaat niet alleen over zorg en welzijn of wonen, maar ook over werk en inkomen, leefomgeving, leren”, verduidelijkt Idenburg. “Het gaat dus om een verandering van het hele ecosysteem. Met deeloplossingen komen we er niet. De grootste transformatie is om van disease management naar een health management systeem te komen. Nu staan beklemmende regelgeving, bekostiging, de huidige denkwijze en toezicht dit in de weg. We hebben dus alle betrokken partijen nodig, van brancheverenigingen, patiëntenorganisaties en zorgaanbieders tot bedrijfsleven en overheid, want geen van de partijen kan het alleen. “
Alzheimer
Transformatie betekent voor Idenburg om te beginnen verder kijken dan de formele zorg. “De formele zorg kan het nooit alleen oplossen. Het is de realiteit dat die verantwoordelijkheid voor een deel weer bij ons als burger gaat terug komen, want anders moet straks één op de drie werknemers in de zorg gaan werken. Dat gaat echt niet gebeuren. Het grootste deel van de zorg voor kwetsbare ouderen wordt nu al geleverd door burgers. Die percentages zijn gigantisch toegenomen. Circa 95 procent van de mensen met Alzheimer woont thuis. Bovendien: als je de formele zorg als uitgangspunt neemt, kom je weer uit op een zorgoplossing, terwijl de oplossingen van een ouder wordende samenleving buiten de zorg ligt.”
Keerzijde van technologie
Technologie kan een steunpilaar zijn in een ouder wordende samenleving, maar Idenburg ziet ook een keerzijde. “Het gebruik van technologie laat zich moeilijk voorspellen. Door de coronacrisis is er veel versneld opgepakt, maar het is de vraag of je het structureel kunt financieren. Daarnaast is het gebruik door zorgprofessionals en cliënten burgers heel wisselend. Dat brengt gevaar van een grotere tweedeling met zich mee, waarin je naast have- en have nots ook can- en can nots hebt.”
Transformatieagenda
Of het nu digitalisering, zorg, huisvesting, woonomgeving, arbeidsmarkt of (leef)milieu is, Ouder Worden 2040 adresseert al de verschillende facetten die van belang zijn in een ouder wordende samenleving. Een landelijke dialoog moet volgend jaar uitmonden in een breed gedragen transformatieagenda. Achter deze dialoog liggen verschillende toekomstscenario’s, die bedoeld zijn het voorstellingsvermogen te verruimen en de concrete gevolgen van gemaakte keuzes in beeld te brengen.
“Een belangrijke vraag nu is hoe we draagvlak gaan krijgen voor een transformatieagenda”, vat Idenburg de huidige stand van zaken rond het programma samen. “Het moeilijkste is de burgers erbij te betrekken en zorgverleners mee te nemen. Het echte gesprek met samenleving moet nog komen.”
Dwarsdoorsnede van de samenleving
Met het oog hierop heeft een zogeheten Burgerraad een belangrijke plek in het programma gekregen. Qua samenstelling wil de raad een dwarsdoorsnede van de samenleving zijn. Zoveel perspectieven betekenen evenzovele potentiële belangentegenstellingen. Hoe te voorkomen dat het overleg een Poolse landdag wordt? “Eventuele tegenstellingen moeten we benoemen”, reageert Idenburg. “Maar we kunnen eindeloos over belangen praten, als we blijven denken vanuit instituties houdt ons dat wel in de greep. Terwijl het uiteindelijk gaat over het belang van ons als burgers. Daarom spreken wij iedereen in de eerste plaats aan als burger, als vader van, zoon of dochter van… En oh ja, het gaat ook over je eigen toekomst. Andere petten prima, maar in dat uitgangspunt vinden we elkaar.”
Haarscheuren in solidariteit
Al zal het een flinke kluif zijn om de transformatieagenda op te stellen en in daden om te zetten, een andere oplossing is er wat Idenburg betreft niet. Op de huidige voet verder gaan met pappen en nathouden is in ieder geval geen optie. “Dan gaat het ergens pijnlijk mis”, denkt Idenburg. “De kosten van de zorg gaan we echt wel dragen met elkaar. Alleen de vraag is of we dat via collectief solidair verzekeringsstelsel gaan doen of via een individueel bekostigingsmodel. Op een bepaald moment komen er haarscheuren in de solidariteit, die we nu vaak maar voor lief nemen. Ook ga je verlies aan kwaliteit, toegankelijkheid en betaalbaarheid zien. Dus als we niets doen, worden de pijn en problemen groter. Als we dan pas ingrijpen, is er wel eerst heel wat leed geweest.”
