De aanbesteding van grootschalige covid-maatregelen veroorzaakt niet alleen in Nederland onrust. Blijkens een recent rapport van Transparency International zit er aan zeker 73 covid-contracten die het Verenigd Koninkrijk heeft gesloten een luchtje. Vormt covid de ideale voedingsbodem voor vriendjespolitiek?
Ironisch is het wel: een stichting die zich Open Nederland noemt, maar een belangrijk deel van de eigen opdracht onderhands aanbesteedt, terwijl volgens critici een openbare tender wettelijk verplicht was.
Tot eind augustus heeft de Stichting Open Nederland van het kabinet 925 miljoen euro gekregen voor het organiseren van proefevenementen. Deze moeten Nederland de weg wijzen naar heropening van de samenleving. Voor de bijhorende coronatesten sloot de stichting een deal met het commerciële testbureau Lead Health. Foute boel, vond menig aanbestedingsdeskundige, want andere testbureaus hadden geen kans gehad om mee te dingen. Bovendien waren er twijfels over het interne toezicht op de activiteiten van de stichting.
Uit een rapport van de Inspectie voor Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) komt naar voren dat er rond het testen een hele bedrijfstak is ontstaan. Landelijk zijn er zo’n 180 testaanbieders actief, vaak vanaf meerdere locaties. Hoeveel geld er precies omgaat in deze branche is onduidelijk, maar het moet gezien het aantal afgenomen tests om vele honderden miljoenen euro’s gaan. Waar de rekening belandt, is evenmin bekend: particulier, werkgever of overheid?
Verenigd koninkrijk
Juridische en ethische vragen over de besteding van covid-gelden zijn er ook in het Verenigd Koninkrijk. In totaal gaf de Britse overheid de afgelopen maanden 18 miljoen pond uit aan coronamaatregelen, zoals de aanschaf van beschermingsmiddelen en testmateriaal.
Bij 73 contracten met een waarde van 3,7 miljoen pond ziet Transparency International aanwijzingen voor mogelijke corruptie. Vooral de voorkeursbehandeling van specifieke partijen en personen roept vragen op. Transparency International spreekt in dit verband over ‘de VIP-behandeling van aanbieders die worden voorgedragen door politici en hoge ambtenaren’.
Vriendjespolitiek
Voorbeelden van ogenschijnlijke vriendjespolitiek stapelen zich op. Zo mocht kroegbaas Alex Bourne tientallen miljoenen coronatestbuisjes voor covid-teskits aan de NHS leveren. Ervaring met de productie van medisch verpakkingsmateriaal had hij niet. Wel was hij lange tijd de buurman van minister van Volksgezondheid Matt Hancock.
In dagblad The Guardian spreekt een consultant uit de medische toeleveringsindustrie zijn verbazing uit over de gang van zaken. “Ik heb tientallen jaren in de deze sector gewerkt. Wij moesten op z’n minst een referentie of professioneel resumé laten zien voor we überhaupt met de overheid om de tafel mochten.”
Bourne ontkende zijn persoonlijke connectie met de minister aanvankelijk in alle toonaarden. Dat was voordat er berichten over rechtstreekse whatsapp-contacten naar buiten kwamen en -erger nog- een foto van beide heren schouder aan schouder en breed lachend in Bourne’s pub The Cock Inn.
Boris Johnson
Ook premier Boris Johnson moet zich verweren tegen beschuldigingen van ‘corona-cronyism’. Deze beschuldigingen hebben vooral betrekking op ongepast contact tussen Johnson en stofzuigerkoning James Dyson. De uitvinder c.q. aarts-Brexiteer bood in de beginmaanden van de pandemie zijn steun aan bij de productie van beademingsapparatuur. In ruil hiervoor verlangde hij wel enkele fiscale tegemoetkomingen. “James, je kunt ervan uitgaan dat je alle steun krijgt die je nodig hebt”, antwoordde Johnson blijkens pas uitgelekt app-verkeer.
Warme persoonlijke banden
Voor veel Engelsen vormen zulke onderonsjes schoolvoorbeelden van een van klassenonderscheid doordesemde ‘chumocracy’; de bedoelde chums oftewel vriendjes kennen elkaar van elitescholen en universiteiten en onderhouden ook nu ze in de top van bedrijfsleven en politiek zitten warme persoonlijke banden. Die worden in coronatijd geregeld verzilverd in de vorm van speciale toegang tot de hoogste politici van het land, versnelde contractering en het buiten sluiten van mogelijke concurrenten.
Publieke middelen
Toch is het volgens Transparency International een misverstand om te denken dat dergelijke mechanismen typisch Engels zijn. “De covid-pandemie heeft een ongekend snelle en grote reactie gevergd van het publieke zorgstelsel”, aldus de denktank. “Degenen die diensten en goederen moesten inkopen hebben dit zo goed mogelijk gedaan, maar we zien een patroon waarbij waarborgen voor de besteding van publieke middelen terzijde worden geschoven. Hoewel het uitschakelen van competitie onder bijzondere omstandigheden gerechtvaardigd is, zien we dit steeds vaker zonder goede reden gebeuren.”
Slepende juridische procedures
Volgens Transparency International worden de problemen verergerd door systeemfouten in de manier waarop de overheid uitgaven vastlegt. Op basis van inkoopdata, contracten en betaalafschriften is niet vast te stellen met wie de overheid in zee gaat voor de levering van sleuteldiensten en goederen.
De gevolgen zijn ernstig, waarschuwt Transparency. “Publieke instellingen lopen het gevaar te dure en ondermaatse diensten en producten te kopen. De overheid loopt het risico van slepende juridische procedures van partijen die zich buitengesloten voelen. Als er politieke connecties en gebrek aan relevante ervaring bij aanbieders meespelen, kan dit het vertrouwen in de integriteit van de overheid en de autoriteit van beleidsmakers schaden.”
Testevents
De gang van zaken rond de testevents in Nederland spreekt in dit opzicht boekdelen. Weliswaar wees de rechter medio april de claims van een groep testbureaus af, vragen rond Stichting Open Nederland blijven bestaan. Welke afwegingen heeft VWS gemaakt bij de route naar een testsamenleving? Waarom heeft een onduidelijke club die geleid wordt door oud-militair in één keer de beschikking gekregen over een bedrag dat net zo groot is als de hele kunstbegroting? Dienen de testevenementen enig reëel publiek doel? En was de één miljard euro voor testevents vanuit het oogpunt van heropening niet veel effectiever geweest als het naar de directe aanpak van covid was gegaan?
