De zorg zet stappen naar verduurzaming. Er zijn vier belangrijke thema’s waarop dat gebeurt: CO2-uitstoot, circulair werken, medicijnresten en de gezonde leefomgeving.
Het is een logische verlenging van de zorg voor mensen naar de zorg voor de omgeving. Minder CO2 houdt ons klimaat koeler. Minder afval houdt de werkplek schoon. En minder medicijnresten houden het grond- en oppervlaktewater zuiver.
Veel mensen in de zorg werken al aan verduurzaming. Zo’n 125 partijen sloten al in 2015 de eerste versie van een Green Deal Duurzame Zorg met de overheid. “Natuurlijk zijn er hindernissen. Maar mensen vinden werken aan verduurzaming leuk en belangrijk”, zegt Cathy van Beek. Zij stortte zich na een bestuurlijke carrière gepassioneerd op het onderwerp en is nu kwartiermaker duurzame zorg. Vier thema’s
Er zijn vier belangrijke thema’s in verduurzaming van de zorg: de broeikasassen, circulair werken, medicijnresten en de gezonde leefomgeving.
1. CO2-uitstoot
Studies en artikelen geven aan dat de klimaat-‘voetafdruk’ van de zorg aanzienlijk is. De uitstoot van broeikasgassen door de zorg wordt becijferd op zo’n 11 miljoen ton per jaar, ofwel 6 procent van de huidige uitstoot in heel Nederland. Dat is zo ongeveer de uitstoot van de grootste industriële emittent, Tata Steel in IJmuiden, plus die van de twee grootste elektriciteitscentrales van Nederland.
In Nederland hebben we voor de reductie van de broeikasgassen sinds medio 2019 het Klimaatakkoord: een set van honderden afspraken tussen ruim honderd partijen om in 2030 de uitstoot te reduceren met 49 procent ten opzichte van 1990. Het Europese doel staat zelfs op 55 procent. Ook Nederland gaat zich daaraan aansluiten. De Klimaatwet heeft vastgelegd dat het Nederlandse beleidsdoel voor 2050 is om meer dan 95 procent lager uit te komen.
De zorgsector was geen aparte loot van het Klimaatakkoord, maar had wel prominente inbreng bij het maken van afspraken aan de ‘Klimaattafel’ Gebouwde Omgeving. Zo was er al een routekaart voor verduurzamen van ziekenhuizen voordat het een afspraak werd om zo’n routekaart voor alle maatschappelijk vastgoed te maken. Ook bij thema’s als ‘Arbeidsmarkt en scholing’ pakte de zorgsector de zaken voortvarend op.
Lees ook: ‘Klimaatcrisis leidt tot catastrofale gezondheidsschade’
2. Circulair werken
In de productie van afval is de footprint van de zorg relatief groot. In 2017 was de hoeveelheid verbrand ziekenhuisafval 39 miljoen kilo, meer dan de helft van de totale hoeveelheid grofvuil die door huishoudens aan afvalcentrales werd aangeboden. Daarvan is een groot deel vermijdbaar. Bijzondere aandacht gaat uit naar het radioactieve en het chemische afval.
De rijksoverheid wil dat de economie in Nederland in 2050 volledig circulair is en dat geldt dus ook voor de zorg. Dat betekent: netto geen afval meer en alle grondstoffen worden steeds opnieuw gebruikt. Dat is nog maar dertig jaar, en dus is ‘volledig circulair’ een hoge ambitie. De rijksoverheid rekent daarvoor op andere overheden, bedrijven en maatschappelijke organisaties. Maar het zal duidelijk zijn dat geen afval van iedereen een inspanning vraagt van de individuele zorgprofessional, de patiënt en de bezoeker.
3. Medicijnresten
Jaarlijks bereikt ten minste 190 ton medicijnresten het oppervlaktewater, waarschijnlijk nog veel meer. Daar hebben planten en dieren rondom en in het oppervlaktewater last van. Pijnstillers veroorzaken bijvoorbeeld weefselschade bij vissen, anticonceptie zorgt voor geslachtsverandering bij vissen, de lozing van antibioticaresten maakt het oppervlaktewater tot een potentiële bron voor de ontwikkeling van resistentie. Risicogrenzen voor plant en dier worden wel tien keer per jaar overschreden. De medicijnresten sijpelen door naar het grondwater, waaruit we een groot deel van ons drinkwater putten.
Er bestaat nog geen uitgewerkt nationaal doel voor het terugdringen van de medicijnresten in het water. Het staat wel te boek als een ‘wicked problem’, vanwege de wetenschappelijke onzekerheden, de vele stakeholders met verschillende waarden en belangen, en de complexiteit. Maar de keten farmaceutische bedrijven-zorg-consument-waterbedrijven werkt al wel met een aanpak, onder regie van de rijksoverheid. De zorg mag er natuurlijk niet onder lijden, maar met vereende krachten kan de overlast voor het waterige milieu een stuk minder.
4. Gezonde leefomgeving
En wat te denken van de werkomgeving voor de zorgprofessional waarin ze de patiënten en hun bezoekers ontvangen? Als geen ander weten we in de zorg hoe de leefomgeving, inclusief de leefstijl, onze gezondheid beïnvloedt. Een schonere en groenere leefomgeving is noodzakelijk voor de gezondheid en het welzijn van patiënten en bezoekers, en voor onszelf. Al was het alleen maar om het ziekteverzuim in de zorg verder terug te dringen.
Een oplossing kan een healing environment zijn, daarin voelen patiënten en professionals zich beter.
Kleinere voetprint
Verduurzaming staat in de zorg nog relatief kort in de aandacht. De problematiek is, als de zorg zelf, erg diffuus. Veel mensen, disciplines, maatschappelijke en economische belangen zijn erbij betrokken, dus ook bij de oplossing ervan. Elke professional die in de zorg werkt, krijgt ermee te maken. Om het nog iets complexer te maken: de patiënt en de toeleveranciers zijn daarin onze partners. Maar tegelijk is het aantrekkelijk, omdat een kleinere footprint ook gezondheidswinst oplevert.
Verduurzaming komt samen onder het dak van alle gebouwen. De gebouwen zelf zijn bijvoorbeeld de belangrijkste bron van broeikasgassen, dus begint verduurzaming bij de inrichting, de nieuwbouw of renovatie en het beheer van alle vastgoed. En tegelijk is dat de omgeving waarin we werken. Combineren van een duurzame en gezonde werkomgeving in de gebouwen is een grote opgave, die al voortvarend wordt opgepakt.
Reisbewegingen
Maar er is meer. Het gaat ook om alle activiteiten in en om de gebouwen. Reisbewegingen van personeel en patiënten en transport zijn in grootte de tweede bron voor broeikasgassen. Denk ook aan alle afval. Medicijnresten komen voort uit de zorg, maar ze komen vooral via patiënten in het milieu. Tel daar ook nog bijvoorbeeld de milieulasten voor voedsel, papiergebruik, ICT en watergebruik bij op, en het palet is al rijk geschakeerd.
Green Teams
Mede dankzij het kopwerk van de pioniers dringt het onderwerp verduurzaming langzaam maar zeker door tot in de haarvaten van de zorg, op weg naar de mainstream. “Er is een begin van een beweging”, aldus Cathy van Beek. “De early adopters krijgen steeds meer aanhang. Dat moet ook, want grote stappen worden pas gezet met brede bewustwording, met verbindingen tussen alle geledingen.”
Zij beschrijft onder andere dat tientallen multi-actor Green Teams in zorginstellingen als paddenstoelen uit de grond schieten. Daarin worden al onvermoede verbindingen gelegd tussen bijvoorbeeld inkopers en toeleveranciers, ict, artsen en verpleging en andere disciplines.
Kwaliteitsimpuls door verduurzaming
De beweging start vaak van onderaf. De OK-assistent, de verpleging, de arts, de röntgenlaborant of zelfs de patiënt die zich druk maakt om de grote hoeveelheden afval. “Want die willen wel”, ziet Van Beek tot haar vreugde.
Langzaam maar zeker worden bestuurders en financiers geraakt. Dáár moeten uiteindelijk de strategische beslissingen in de bedrijfsvoering worden genomen die de verduurzaming op een hoger plan brengen. Binnen aanvaardbare kosten en soms zelfs met besparingen tot gevolg. Ondertussen groeit het besef dat verduurzaming een kwaliteitsimpuls in de zorg kan betekenen. “Het gaat bijvoorbeeld veel over preventie. Of over minder ziekteverzuim of een lager burn-out percentage in je zorginstelling.”
Green deal duurzame zorg
Al in 2015 sloten zorgaanbieders, overheden en vele andere organisaties in en om de zorg de ‘Green Deal Duurzame Zorg’ (voluit: ‘Green Deal Duurzame zorg voor een gezonde toekomst’). Die heeft als doel om de verduurzaming in de zorg te versnellen. Deze Green Deal is in 2018 vernieuwd en telt inmiddels meer dan 240 betrokken partijen. Daarmee is deze afspraak de drijvende kracht achter veel werk op alle vier thema’s en de plek waar veel initiatieven samenkomen.
Onder en naast de Green Deal gebeurt nog meer. Niet zelden nemen jongere zorgprofessionals het initiatief tot duurzame innovatie, zoals met de Position paper werkgroep Zorg 2025. Inventieve oplossingen blijken soms verrassend simpel, zoals een slimmer gebruik van disposables, renovatie in plaats van nieuwe apparatuur of een ander gedrag in de OK. Vaak komen die naar boven op de eigen werkvloer en kunnen teams er al snel mee aan de slag. Soms ook zijn oplossingen ingewikkelder en vragen ze input van meer partijen, zoals bij het ontwerp van een nieuw gebouw, bij e-health toepassingen om patiënten op afstand te kunnen helpen of bij de inkoop van artikelen.
Strategische planning
Net als bij de verduurzaming in andere sectoren, gaan in de zorg de kosten vaak voor de baten uit. Alle vier thema’s voor verduurzaming vragen zeker op termijn dat verduurzaming wordt geïntegreerd in de inkoop, de bedrijfsvoering, de nieuwbouw- en renovatieplannen. Kortom: de strategische planning van elke organisatie.
Zelf werken de koepels in de zorg ook aan een grondige bestuurlijke inbedding van verduurzaming, namelijk via bemoeienis van de rijksoverheid. Er ligt een brief aan de formateur over verduurzaming klaar. Cathy van Beek: “Als het nieuwe kabinet in het nieuwe Regeerakkoord hiervan een punt maakt, zal dat voor velen in de sector het haakje zijn. Bestuurders zitten met vragen hoe het zit met hun investeringen. Maar met zo’n haakje gaan bestuurders wel verder dan alleen de wettelijke verplichting om alles te doen wat ze in vijf jaar kunnen terugverdienen.”
Schone energiebronnen
Daar hoort een fonds bij. TNO heeft al eerder becijferd dat voor CO2-emissiereductie in ziekenhuizen en langdurige zorg voor 2050 ten minste 10 miljard euro extra aan extra investeringen nodig is. Dat geld moet naar het verduurzamen van gebouwen, aansluiten van installaties op schone energiebronnen en onderzoek naar schone alternatieven. Dus gaat de brief van de zorgsector aan het nieuwe kabinet over financiële steun en labelen van geld voor de zorg voor verduurzaming. En het het gaat over regelgeving, onderwijs en partneren tussen overheid en zorgsector om verduurzaming op een hoger plan te brengen.
Emissievrij, circulair en schoner
Financiële steun is belangrijk, maar niet meer dan een randvoorwaarde. Zelfs met de juiste middelen voorhanden gaat het niet vanzelf, weet iedereen die met verduurzaming bezig is. “Het gaat om elkaar inspireren, verhalen vertellen en vooral aan elkaar laten zien hoe het werkt. Show, don’t tell”, aldus Van Beek.
Want hoe mooi is het om samen zichtbare resultaten te boeken en anderen te laten zien hoe je dat hebt aangepakt? Inspiratie en uithoudingsvermogen zijn harde noodzaak. Want de zorgsector heeft de komende tientallen jaren nog een lange weg te gaan naar emissievrij, circulair en schoner.
