“Seksualiteit in het verpleeghuis? Daar gaan we onze vingers niet aan branden.” Dat is door de bank genomen de reactie die zorgondersteuner Qwiek krijgt als het bedrijf de digitale ‘Sensualiteit Interventie’ bij journalisten onder aandacht brengt. De reactie tekent het ongemak rond het onderwerp. Toch verdienen seksualiteit en intimiteit alle aandacht, vindt Noëlle Sant van Vilans: “Als jij met bewoners intimiteit en seksualiteit in kaart brengt, lever jij persoonsgerichte zorg.”
Nieuw is de krampachtige omgang met seksualiteit en ouderen allerminst. Directeur Kim Putters van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) kenschetste het onderwerp in 2014 al als “hét nieuwe taboe”. Tekenend zijn ook de ervaringen van Glen da Silva gedurende zijn afstudeeronderzoek naar seksuele hulpmiddelen in de care. Lacherige reacties waren zijn deel. Om de taboesfeer te doorbreken tekenden verschillende maatschappelijke en kennisinstellingen het manifest ‘Intimiteit en Seksualiteit in de Ouderenzorg’. Toenmalig staatssecretaris Martin van Rijn van VWS deed ook een duit in het zakje door seksualiteit en intimiteit te betitelen als “onlosmakelijk deel van menswaardige zorg.”
Persoonsgerichte zorg
“Het is de lakmoesproef van persoonsgerichte zorg”, betoogt Noëlle Sant, kennismanager bij de kennisorganisatie voor de langdurende zorg Vilans. “Als jij met bewoners intimiteit en seksualiteit in kaart brengt, lever jij persoonsgerichte zorg. Alleen al het feit dat je nadenkt over behoeftes van bewoners, verandert je blikveld en gaat helpen bij het leveren van goede zorg.”
Huidhonger
Alle goede bedoelingen ten spijt, de praktijk blijft weerbarstig. Nog altijd wordt seksualiteit geassocieerd met jong zijn, terwijl ouderen juist worden weggezet als aseksueel. Ten onrechte, stelt Sant. “Natuurlijk verandert de seksuele levensloop, maar de behoefte aan aanraking en intimiteit blijft tot op hoge leeftijd”, aldus Sant. “Het is een heel basaal iets, dat hoort bij het leven. In coronatijd hebben we ouderen zien verpieteren en vereenzamen, omdat ze zo lang geen knuffel hebben gehad. Voor baby’s geldt dat ze dood gaan zonder aanraking. De term ‘huidhonger’ hangt daar mee samen. Ook al komt dat woord uit babywereld, nu begrijpt iedereen wat er mee bedoeld wordt.”
Sensoren en camera’s
De behoefte aan intimiteit en seksualiteit mag dan niet verdwijnen, binnen een verpleeghuis zijn er legio belemmeringen. Privacy is ontegenzeggelijk een issue. Deuren staan vanuit veiligheidsoogpunt geregeld open en zorgprofessionals kunnen te allen tijde binnen komen. Ook rukken sensoren en camera’s steeds verder op. Daar bovenop komen nog eens problemen als fysieke beperkingen, katheters, incontinentieluiers, eenpersoonsbedden en medicijngebruik. Om maar niet te spreken van het ontbreken van een duidelijk instellingsbeleid in combinatie met onwetendheid en negatieve opvattingen onder zorgverleners en familieleden.
“Het ontbreekt zorgverleners vaak aan gespreksvaardigheden”, weet Sant. “Hoe begin je over zo’n onderwerp, wat zeg je dan en wanneer? Onderzoek leert dat bewoners het fijn vinden als zorgverleners de eerste aanzet geven. Maar medewerkers vinden het vaak te privé en beginnen er daarom niet over. Maar wie anders? Bewoners kunnen het niet zelf, van de familie hoef je het niet te verwachten.”
Seksualiteit geprobematiseerd
Als seksualiteit bij ouderen al aandacht krijgt, dan wordt het al snel geproblematiseerd. Driekwart van de zorgprofessionals krijgt werkenderwijs te maken met seksueel grensoverschrijdend gedrag; de helft praat hier zelden of nooit over. Ook hier is openheid en dialoog wat Sant betreft geboden. “Als iemand erectie krijgt bij het wassen, kun je zeggen: dat gebeurt een keer”, verduidelijkt Sant. “Maar als het vaker gebeurt, zou je moeten uitvogelen of die meneer behoefte heeft aan iets meer of iets anders. Een pornoboekje of porno-dvd kan helpen, want dat haalt net de druk van de ketel. De angst is dat daarmee het hek van de dam is en dat bewoners vaker seksuele wensen naar zorgverleners gaan uiten, maar dat is meestal niet het geval. Het is juist die aandacht, die ontlading, die zorgt voor opluchting of tevredenheid.” De wetenschap dat ontremd of grensoverschrijdend gedrag kan worden gekanaliseerd, zou zorgaanbieders moeten stimuleren tot frequentere inzet van hulpmiddelen, vindt Sant. Zeker aan de technologische kant, ziet ze de laatste tijd een sterke groei.
Sensualiteit Interventie
Een voorbeeld van deze trend is de digitale ‘Sensualiteit Interventie’, die zorgondersteuner Qwiek sinds deze zomer aanbiedt. Het bedrijf is al een paar jaar bezig met “op beleving gerichte zorgondersteuning”. Spil van de productportfolio is een mobiele projector annex beamer op een verrijdbaar platform, waar allerlei beeldmodules op kunnen worden aangesloten, die Qwiek zelf ontwikkelt. Daarmee kunnen bewoners ongeacht hun beperking een eigen beeldavontuur beleven. “Ik weet niet of je ook wel eens in een verzorgingshuis bent geweest, maar je ziet mensen daar vaak wegkwijnen, wachtend op bezoek of een ommetje”, verklaart marketingmanager Lizenka Peters de raison d’être van Qwiek. “En als je pech hebt kun je niet eens goed naar buiten kijken…”
Taboe
Na de eerste module met natuurbeelden is het aanbod uitgebreid; van boswandelingen, fietstochten en huisdieren tot de Keukenhof, de Nachtwacht en André Rieu. Van deze laatste naar seks is een flinke sprong, erkent Peters. “Eigenlijk is het idee destijds na het succes van ‘Vijftig tinten grijs’ bij wijze van grap ontstaan”, zegt Peters.
“Alleen kwamen daar veel reacties op, met daarbij de vraag: wanneer is het beschikbaar? Binnen de focusgroep die we daarna hebben geformeerd, bleek al snel dat professionals het probleem en de behoefte herkennen, maar dat er een groot taboe op rust.” Met dit taboe wordt Peters nog regelmatig geconfronteerd. “Een journalist vertelde me letterlijk dat hij zijn lezers met zo’n onderwerp niet kon lastig vallen.”
Kim Holland
Ook de betrokkenheid van pornoactrice, producente, internetpubliciste en columniste Kim Holland valt niet overal even goed. “Je kunt zeggen: alles wat Kim maakt is platte porno, dat is smaakgevoelig. Maar wij moeten op een verantwoorde manier aan expliciete beelden komen. We kunnen dit soort beelden nu eenmaal niet bij Omroep Max vrijspelen.”
Peters benadrukt in dit verband dat Qwiek ook een beroep heeft gedaan op de expertise van psychloog annex seksuoloog. Daarnaast zijn de verschillende onderdelen meer of juist minder expliciet. “Voor ons is het erotiek passend bij wat mensen met dementie nodig hebben om aan hun sensuele behoefte te voldoen.” Met het oog op de doelgroep is de ‘Sensualiteit Interventie’ voorzien van een stappenplan. Dit voorziet in de inventarisatie van de individuele behoefte, inbedding in het zorgplan en een handleiding voor een gesprek met de familie.
Bloot op internet
Daarmee onderscheidt de interventie zich volgens Peters ook van al het bloot dat op internet te vinden is. “Wij vinden het belangrijk om de familie te betrekken”, zegt Peters. “Wij denken dat er veel behoefte aan deze interventie is. Je moet het alleen wel bespreekbaar kunnen en willen maken. Als we er over kunnen praten, kunnen we het erover eens worden dat het heel normaal is. Eigenlijk geldt dat voor ieder taboe; alles wat nu gewoon lijkt, was ooit taboe.”
Ook Sant voorziet dat de veranderende tijden niet onopgemerkt aan het verpleeghuis voorbij zullen gaan. “Nu is de leeftijd tachtig plus, dus zie je nog veel permanentjes en bloemetjesjurken. Maar als babyboomers straks in het verpleeghuis belanden, krijgen we meer rock & roll en kunnen we onze lol op.”
Verder lezen:
Jezelf zijn in het verpleeghuis – Sociaal en Cultureel Planbureau
Intimiteit en seksualiteit – Zorg voor Beter
Thema: intimiteit en seksualiteit in het verpleeghuis – Radicale Vernieuwing Zorg
SIVIL – Seksualiteit & Intimiteit in Verpleeghuizen: Interventies en Lerende netwerken – Rutgers en Vilans
